سلول درمانی
با توجه به تعریفی که برای پزشکی بازساختی ارائه نمودیم سلول درمانی عبارتاند از استفاده از سلولهای انسانی جهت جایگزینی و ترمیم سلولهای آسیبدیدهی بیمار؛ بااینحال دریافتن تعریف کامل این اصطلاح که یکی از شاخههای اصلی پزشکی بازساختی را شکل میدهد نیازمند پی بردن به پتانسیلهای انواع مختلف سلول، محصولات سلولی و ابزارهای دست ورزی بر روی آن میباشد. ازاینرو میتوان سلول درمانی را چنین تعریف کرد: سلول درمانی تخصص نوینی متعلق به پزشکی بازساختی میباشد که طی آن از سلولهای سالم و مهندسیشده بهمنظور ارائه عملکرد فیزیولوژیک و درمانی جهت بازسازی عملکرد سلولها یا بافتهای بیمار و ناکارآمد و جبران یک مسیر پاتولوژیک استفاده میشود. طبیعتاً این تعریف با پیشرفت تکنولوژی و ایدههای نوین در طراحی محصولات کارآمد، استفاده از سلولها و مشتقات آن در درمان بیماریها و شرایط مختلف کاملتر خواهد شد. تا به امروز، سلولهای بنیادی (خونساز[1]، مزانشیمی[2]، ماهیچهای[3])، سلولهای سیستم ایمنی (سلولهای کشنده طبیعی[4]، دندریتیک[5]، لنفوسیت[6]) و سلولهای پوستی (کراتینوسیت[7]، ملانوسیت[8]، فیبروبلاست[9]) از جمله سلولهایی هستند که امکان استفاده از آنها در سلول درمانی به فراوانی موردبررسی و پژوهش قرارگرفتهاند؛ اما سؤال اینجاست، چرا باید از سلولها بهعنوان ابزار درمانی استفاده شود؟ پاسخ این است که سلولها با دارا بودن پتانسیل تکثیر، تمایز، ترشح، مهاجرت و تطبیقپذیری بهعنوان ابزار قدرتمندی هستند که میتوانند اثرات مختلف درمانی را از طریق روشهای متعددی اعمال نمایند. این پتانسیلها باعث میشود سلول درمانی بهطور قدرتمندی ظاهرشده و امکان بالایی برای درمان بیماریهای صعبالعلاج و نا علاج فراهم نماید.
سلول درمانی از قرن نوزدهم، از زمانی که دانشمندان به فکر استفاده از مواد مشتق شده از سلولها و بافتهای حیوانی در انسان بهمنظور پیشگیری و درمان بیماریها افتادند، موردبحث قرار گرفت. هرچند چنین تلاشهایی نتایج مثبتی در پی نداشت اما تحقیقات بعدی که از اواسط قرن بیستم شروع به انجام گرفت استفاده از سلولهای بنیادی بهعنوان پیوند سلول و بافت تمایزیافته مطرح گردید و مقدمهای برای پیوند موفقیتآمیز سلولهای مغز استخوان در آن زمان شد. سلول درمانی دربرگیرنده طیفی از سلولها با هدف استفاده در درمان بیماریها میباشد. سلول درمانی ابتدا با استفاده از سلولهای بنیادی از منابع جنینی و بالغین موردتوجه قرار گرفت و در سالهای بعد با پیشرفت تکنولوژیهای نوین دست ورزی سلولی، استفاده از سلولهای مهندسیشده در درمان بیماریها مطرح گردید. هرچند سلول درمانی قرابت نزدیکی با استفاده از سلولهای بنیادی خصوصاً سلولهای بنیادی مغز استخوان دارد ولی درواقعیت سلول درمانی دربرگیرنده منابع سلولی متفاوتی با اهداف درمانی مختلفی میباشد. برای مثال، در سال 2010 پروونج[10] بهعنوان اولین داروی سلول درمانی مشتق از سلولهای ایمنی برای درمان سرطان پروستات معرفی گردید. در سال 2017 دو محصول با نامهای ایسکارتا[11] و کیمریا[12] بهعنوان اولین محصولات سلولی کایمریک[13] جهت درمان لوسمی لنفوبلاستیک[14] به مجموعه محصولات سلول درمانی دارای تأییدیه سازمان غذا و داروی ایالاتمتحده[15] (FDA) اضافه شدند.
با توجه به منابع سلولی مورداستفاده در سلول درمانی میتوان منابع آن را در سه گروه اتوژن[16]
(خود فرد)، آلوژن[17] (افراد دیگر از همانگونه) و سینرژیک[18] (دوقلوی همزاد) طبقهبندی کرد که بنا به محدودیتهای موجود منبع سلولی اتوژن بیشتر از بقیه منابع مورد مقبولیت جامعه علمی پزشکی قرارگرفته است. هرچند تولید محصولات سلولی در حجم بالا و جهت استفاده اورژانسی با استفاده از منابع اتوژن بهراحتی میسر نیست و اغلب شرکتهای دارویی تمایل به استفاده از منابع آلوژن دارند تا حجم بالا و قابلدسترسی از محصولات خود را روانه بازار مصرف کنند. امروزه سلول درمانی در تعامل با اغلب رشتههای تخصصی همچون داروسازی، ژنتیک، مهندسی بافت و دیگر تخصصهای پزشکی و علوم پایه با هدف بالینی کردن پژوهشها و ارائه محصولات و رهیافتهای مبتنی بر سلول پیش میرود.
[1] Hematopoietic stem cells (HSCs)
[2] Mesenchymal stem cells (MSCs)
[3] Skeletal muscle stem cells (SMSCs)
[4] Natural killer cells (NK cells)
[5] Dendritic cells
[6] Lymphocyte
[7] Keratinocyte
[8] Melanocyte
[9] Fibroblast
[10] Provenge
[11] Yescarta
[12] Kymriah
[13] Chimeric antigen receptor (CAR) cells
[14] Lymphoblastic leukemia
[15] Food and Drug Administration(FDA)
[16] Autogene
[17] Allogene
[18] Syngeneic